To pierwszy budynek wybudowany po założeniu Zamościa (foto)

Pałac Zamoyskich w Zamościu to pierwszy budynek, postawiony po założeniu miasta. Był budowany ok. 1580–1586 roku o zaprojektowany przez Bernarda Moranda na zlecenie Jana Zamoyskiego. Choć nie imponuje dziś monumentalnością typową dla wielkich rezydencji magnackich, jego historia i kontekst urbanistyczny czynią go miejscem wyjątkowym. Wkomponowany w system fortyfikacji stanowił część reprezentacyjnego założenia rezydencjonalno-obronnego, w którym funkcja publiczna i prywatna przenikały się w sposób charakterystyczny dla renesansu.

Pierwotny pałac z końca XVI wieku był skromniejszy, ale jego wygląd wielokrotnie się zmieniał: dobudowywano skrzydła, przebudowywano fasady i dostosowywano budowlę do zmieniających się potrzeb kolejnych ordynatów. Szczególne zniszczenia przyniosły wojny XVII wieku, a później czasy zaborów, gdy obiekt częściowo włączono w zabudowę koszarową. Dzisiejszy wygląd pałacu jest więc wynikiem wielowarstwowej historii, w której splatają się elementy renesansu, baroku i późniejszych przekształceń.

Jedną z najciekawszych cech pałacu jest jego umiejscowienie – budynek pierwotnie dominował nad miastem, stojąc tuż obok ratusza i stanowiąc centrum władzy świeckiej. Właśnie w jego wnętrzach zapadały decyzje dotyczące funkcjonowania Ordynacji Zamojskiej, a gościli tu znamienici politycy, wojskowi i uczeni epoki. Ciekawostką jest również to, że pałac był jednym z pierwszych świeckich budynków w Polsce tak silnie podporządkowanych idei harmonii i proporcji, ważnych dla renesansowych koncepcji urbanistycznych.

Intrygujący jest także fakt, że w obrębie pałacowych murów przez wieki funkcjonowały różne instytucje – od wojskowych, przez administracyjne, po kulturalne. W XIX wieku, gdy miasto trafiło pod panowanie rosyjskie, część pałacu przystosowano do potrzeb armii. Dopiero XX wiek przyniósł stopniowe przywracanie obiektowi charakteru zabytkowego i jego restaurację.

Przed 1939 rokiem Zamoyscy planowali wystawienie pod pałacem Janowi Zamoyskiemu okazałego pomnika. Miała go wykonać Maria Rychterowa (rzeźbiarka z Warszawy, prawdopodobnie zginęła w ramach akcji AB wraz z ojcem profesorem lwowskim), ale wojna te plany przekreśliła. 

Pałac Zamoyskich w Zamościu jest w bardzo złym stanie technicznym, niszczeje z powodu uszkodzeń, zawilgocenia i pęknięć konstrukcyjnych. Kiedy doczeka się remontu, który zapewne pochłonie fortunę? Na razie od lat trwają przymiarki i cały czas bezskutecznie.