To najstarsze miasto w powiecie zamojskim. Starsze niż Zamość

- Osadnictwo na terenach dzisiejszego Szczebrzeszyna sięga pięciu tysięcy lat wstecz. W VIII wieku n.e. tereny były zamieszkane przez plemiona Lędzian, którzy budowali grody książęce, zwane Grodami Czerwińskimi. Do nich zaliczał się też Szczebrzeszyn. Grody Czerwieńskie leżały na terenach granicznych między Polską a Rusią w związku z czym były toczone o nie liczne boje i często przechodziły do rąk jednego lub drugiego kraju. Osada, z której wyrósł Szczebrzeszyn była punktem na szlaku handlowym, wiodącym z krajów arabskich przez Kijów i Włodzimierz Wołyński do Krakowa i Pragi - przypomina Teatr NN, który od lat gromadzi informacje o historii regionu.

Początki Szczebrzeszyna związane są z czasami Rusi Książęcej, a o jego ówczesnej randze świadczy to, że był już wówczas miastem. Szczebrzeszyn został zajęty w 1366 roku przez Kazimierza Wielkiego, który oddał go w lenno Jerzemu Narymuntowiczowi. Po śmierci króla miasto znalazło się we władaniu Władysława Opolczyka. W 1378 roku Ludwik Węgierski nagrodził Dymitra z Goraja za lojalność podczas wypraw wojennych, dając mu na własność powiat szczebrzeski. Władysław Jagiełło potwierdził nadanie Ludwika Węgierskiego w dokumencie Dominum Scebresinum z 1388 roku.

Za czasów Gorajskich, jeszcze w końcu XIV wieku Szczebrzeszyn otrzymał prawo magdeburskie. Miastu nadano nowy kształt przestrzenny z rynkiem wymierzonym na wschód od wcześniej istniejącej cerkwi i na zachód od kościoła.

Z fundacji Dymitra, w Szczebrzeszynie powstał kościół parafialny pw. św. Mikołaja oraz kościół pw. św. Trójcy i klasztor, do którego zostali sprowadzeni franciszkanie. Dymitr zmarł w 1400 roku i jego majątek został podzielony między żonę, bratanków i trzy córki. Nowym właścicielem stał się Prokop, a po jego śmierci miasto przeszło na własność wnuczki Zygmunty. W 1471 roku Zygmunta wyszła za Amora Tarnowskiego, który nadał mieszkańcom Szczebrzeszyna przywilej na organizowanie corocznych jarmarków w dniu św. Agnieszki oraz zwolnił ludność od płacenia ceł i myt.

Pod koniec XV w. pojawili się tu Żydzi, którzy zamieszkali w kwartale na pd.-zach. od rynku. W 1555 roku Szczebrzeszyn przeszedł na własność rodziny Górków, wyznawców kalwinizmu. Wkrótce stał się ośrodkiem reformacji oraz schronieniem dla prześladowanych kalwinów, a kościół św. Mikołaja został przekształcony na zbór. W 1593 roku Górkowie sprzedali swoje włości rodzinie Czarnowskich, którzy w tym samym roku odsprzedali miasto Janowi Zamoyskiemu. W 1595 roku miasto zostało włączone do ordynacji. Zamoyski ufundował murowany zespół klasztorny franciszkanów, wspierał prace przy kościele, cerkwi oraz synagodze, a następnie finansował późniejsze prace remontowe tych obiektów.

W XVII wieku miasto nawiedzały epidemie i wojny. W 1648 roku miał miejsce najazd kozacki, w 1656 roku potop szwedzki, a w 1672 najazd Tatarów, którzy spalili miasto. Kilkakrotnie zabudowa miasta ulegała pożarom (największe w latach 1755, 1832 i 1866).

W 1701 roku w Szczebrzeszynie odbył się Sejm Czterech Ziem. Od 1772 do 1809 roku Szczebrzeszyn znajdował się w zaborze austriackim, potem krótko w Księstwie Warszawskim (1809–1815), a następnie przez sto lat w zależnym od Rosji Królestwie Polskim (1815–1915). W czasach Księstwa Warszawskiego, w 1809 roku, przeniesiono tu z Zamościa Szkołę Wojewódzką, która działała do 1852 roku. W czasie powstania styczniowego w Szczebrzeszynie miał miejsce, zakończony niepowodzeniem, atak powstańców na placówkę rosyjskiej żandarmerii. 

W okresie I wojny światowej Szczebrzeszyn przechodził z rąk jednych zaborców do drugich, którzy niszczyli i rabowali miasto.

W latach 20. XX wieku wszystkie ulice zostały wybrukowane i oświetlone. Przed II wojną światową większość mieszkańców zajmowała się rzemiosłem, rolnictwem, handlem lub przemysłem. Pracowano w cegielniach, kotlarniach, tkalniach, kuźniach, młynach, piekarniach, mleczarniach, tartakach oraz w cukrowni w Klemensowie i Fabryce Terpentyny w Brodach Małych.

Konsekwencją wydarzeń wojennych były szersze kontakty ze światem, stąd, po ustaniu walk bardziej intensywny rozwój partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych i sportowych, powstawały szkoły, banki i kasy oszczędnościowe – tak chrześcijańskie jak i żydowskie. Przed wojną w mieście mieszkało 7496 mieszkańców, w tym 3200 Żydów (42 %).

II wojna światowa zawitała do Szczebrzeszyna 6 września, gdy zbombardowano fabrykę w Brodach Małych. Po wkroczeniu do Szczebrzeszyna wojsk niemieckich 13 września miasteczko zostało zniszczone, zrabowane i częściowo opuszczone przez mieszkańców. Niemcy wycofali się 27 września lecz wkroczyli ponownie 8 października. Od tego czasu rozpoczęły się prześladowania mieszkańców pochodzenia żydowskiego. Od 1940 roku Żydzi szczebrzeszyńscy byli zmuszani do pracy przy budowie lotniska w Klemensowie. Do końca 1942 roku wywieziono do obozów pracy około 900 Żydów, a rozstrzelano blisko 2300 miejscowych i 1000 innych osób, przywiezionych z okolicznych miasteczek. Prześladowania ludności polskiej rozpoczęły się w kwietniu 1940 roku z chwilą aresztowania miejscowej inteligencji. Od 1 do 10 lipca 1943 roku Niemcy wysiedlili prawie wszystkich mieszkańców Szczebrzeszyna i okolicznych wsi, w celu utworzenia niemieckiej gminy o nazwie „Deutsche Landgemeinde, kreis Zamość”.

Miasto zostało wyzwolone w 1944 roku przez oddziały 9 pułku AK oraz 27 Dywizję Wołyńską AK. Po wojnie rozpoczęła się odbudowa Szczebrzeszyna.

Nazwa

Nie jest jasne skąd wywodzi się nazwa miejscowości. Istnieje wiele legend, które dopatrują się jej znaczenia, m.in. od ukształtowania terenu lub cech charakteru mieszkańców Szczebrzeszyna, którzy mieli być zawadiaccy i kłótliwi, lub od ruskiego imienia lub przezwiska.

Przywilej lokacyjny

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzne

Od momentu założenia miasta oficjalnym herbem jest herb Dymitra z Goraja – Korczak – w formie trzech poziomych belek na czerwonym tle, znany z pieczęci z 1636 roku.

W połowie XIX wieku pamięć o starym godle zaginęła i na polecenie władz carskich zaprojektowano nowy herb, który składał się z dwupolowej tarczy. Na jednym polu był kupiec stojący przy ladzie i wadze, na drugim narzędzia tkackie. Projekt herbu prawdopodobnie nie został zatwierdzony. Obecnie miasto używa herbu Korczak.

Przywileje

W 1471 roku Amor Tarnowski zezwolił na organizowanie corocznych jarmarków w dniu św. Agnieszki.

Przynależność administracyjna i zmiany granic

W 1595 roku Szczebrzeszyn został włączony w skład Ordynacji Zamojskiej. W latach 1772–1809 miasto znajdowało się w zaborze austriackim, w latach 1809–1815 w Księstwie Warszawskim, a między rokiem 1815 a 1918 w Królestwie Polskim.

Miasto liczy obecnie około 5500 mieszkańców [2011 – red.]. Leży na pograniczu Padołu Zamojskiego, Roztocza Środkowego i Roztocza Zachodniego, nad rzeką Wieprz. Jest siedzibą urzędu gminy.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznej

Od czasów nadania praw miejskich Szczebrzeszynowi, miasto było zamieszkiwane przez katolików, żydów i wyznawców religii prawosławnej.

Z XIX wieku pochodzą dokładniejsze dane statystyczne o ludności miasta – w 1819 roku liczyło ono 2777 mieszkańców – w tej liczbie 1299 osób wyznania rzymskokatolickiego, 757 unitów i 721 Żydów; w 1860 roku – 4018 mieszkańców, w tym 1683 Żydów (42 %); w 1897 roku – 5630 mieszkańców, w tym 2449 Żydów (44,4 %). Koniec XIX wieku, a szczególnie początek XX wieku, to czas rozwoju drobnego przemysłu i wznoszenie związanych z tym budynków (młynów, warsztatów, itp.). To także czas powstawania partii politycznych, organizowania związków zawodowych, stowarzyszeń i organizacji społecznych.

Przed I wojną światową miasto liczyło 8326 mieszkańców, w tym 3965 Żydów (w 1913 roku), którzy stanowili blisko połowę ludności (47,6 %). W czasie wojny, w 1915 roku, Rosjanie wycofali z miasta swoją administrację i ewakuowali część mieszkańców – głównie ludność prawosławną. Ewakuacja, przemieszczanie się ludności, epidemie, spowodowały spadek liczby mieszkańców. Dane statystyczne z 1921 roku wykazały, że liczba mieszkańców spadła do 6350 osób, w tym Żydów do 2644 (41,6 %).

Kalendarium

info: Teatr NN