Jan Tomasz Zamoyski urodził się 12 czerwca 1912 roku w Klemensowie i był synem Maurycego Zamoyskiego oraz Marii z Sapiehów Zamoyskiej. Miał trzy starsze siostry: Marię, Zofię i Różę, trzech młodszych braci Andrzeja, Marka, Pawła oraz jeszcze młodsze siostry Annę, Teresę i Krystynę. Najmłodsze lata spędził w Klemensowie, a później, w czasie I wojny światowej, w Kijowie. W 1916 r. zamieszkał z rodziną w Piotrogradzie. Jednak za namową przyjaciół rodzina Zamoyskich opuściła to miasto i zamieszkała na przedmieściach. Ten ruch uratował ich przed śmiercią przed rewolucjonistami. Niestety carska Rosja chyliła się już upadkowi, toteż pobyt w tym kraju stał się coraz bardziej niebezpieczny. Zamoyscy musieli uciec do Finlandii, Szwecji, Norwegii, Szkocji, Anglii, aż ostatecznie znaleźli się we Francji.
Zgodnie z tradycją rodową Jan w wieku siedmiu lat rozpoczął edukację prywatną i domową. W 1921 r. Maurycy Zamoyski wynajął pod Paryżem pałacyk i tam umieścił swoją rodzinę. Mały Jan uczył się płynnie zarówno języka polskiego, jak i francuskiego. Dopiero w 1924 r. rodzina wróciła do rodzinnego Klemensowa. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął naukę w Państwowym Gimnazjum Publiczne w Pszczynie, a w wolnym czasie podróżował po kraju.
W 1930 r. ukończył Zamoyski naukę we wspomnianym gimnazjum i zdał maturę. Jeszcze w tym samym roku zdecydował się na odbycie służby wojskowej. Otrzymał przydział do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. W trakcie tej służby z powodzeniem ukończył przeszkolenie artyleryjskie w słynnej Szkole Rezerwistów Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, a następnie został skierowany do 24 pułku ułanów w Kraśniku.
Po odbyciu służby wojskowej wyjechał Zamoyski do Francji na studia. W Nancy studiował w Wyższym Instytucie Handlu i Ekonomii. Jako student bardzo często odwiedzał stolicę Francji, Szwajcarię, gdzie przebywał u Ignacego Paderewskiego oraz uczęszczał na wykłady w konserwatorium. W 1934 r. powrócił do Polski i studia kontynuował w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.
W kwietniu 1938 r. Jan poślubił Różę Żółtowską. Jeszcze w tym samym roku przejął ordynację zamojską, nie wiedząc, że będzie już ostatnim ordynatem. Miał bardzo ambitne plany, bowiem zamierzał przeprowadzić kolejną reformę w ordynacji, a dodatkowo przebudować Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Niestety II wojna światowa przekreśliła wszystko.
Pod koniec sierpnia 1939 r. został powołany do Specjalnego Szwadronu Kawalerii 3 Dywizji Piechoty w Zamościu, w ramach którego wziął udział w kampanii wrześniowej w stopniu porucznika. Jako dowódca kawalerii walczył z Niemcami m.in. pod Szydłowcem i Iłżą.
W okresie okupacji od listopada 1939 r. do lipca 1944 r. Zamoyski dalej prowadził administrację Ordynacji Zamojskiej. W tym czasie podjął szeroką działalność społeczną. Działał wraz z żoną Różą w komitetach Rady Głównej Opiekuńczej. Na ich rzecz organizował zbiórki żywności i pieniędzy.
Od 1940 roku należał do Związku Walki Zbrojnej, a później do Armii Krajowej. W konspiracji używał pseudonimu "Florian". Był członkiem organizacji ziemian "Uprawa", która zbierała fundusze na rzecz podziemia. Ukrywał przed Gestapo ok. 200 członków konspiracji. Za jego wiedzą w lasach Ordynacji Zamojskiej prowadzono m.in. kursy dla podoficerów, składowano broń, amunicję i inne zapasy wojskowe.
Rodzina Zamoyskich miała w czasie II wojny światowej szczególne zasługi w ratowaniu Dzieci Zamojszczyzny. Latem 1943 roku ordynat z żoną wyprowadzili z obozu przesiedleńczego w Zwierzyńcu ponad 450 dzieci. Zorganizowali dla nich opiekę i specjalne szpitale.
Na podstawie dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. majątek ordynacki przestał istnieć. Lasy ordynackie przeszły na rzecz państwa, a także pałac w Klemensowie. W 1945 r. Zamoyski został bez środków do życia. W marcu 1945 r. został aresztowany, był w więzieniu w Olkuszu i Kielcach. Kilka miesięcy później wyszedł na wolność, podjął pracę w różnych zakładach, m.in. Lambert, Społem. W 1949 roku został ponownie aresztowany za rzekomą współpracę z organizacją Wolność i Niezawisłość, gdzie został skazany na 25 lat więzienia. Został wypuszczony z więzienia na mocy amnestii w 1956 r.
Po wyjściu na wolność i procesie rehabilitacyjnym, przez kilka lat pracował jako dziennikarz w redakcji pisma "Rynki Zagraniczne" oraz w Izbie Handlowo- Zagranicznej w Warszawie. Usunięty z gazety, otrzymał pracę jako kierownik biura Przedstawicielstwa Szwajcarskich Linii Lotniczych "Swissair" w Polsce, gdzie pracował do 1981 roku.
W 1990 r. Jan Tomasz Zamoyski uczestniczył w obchodach 350-lecia Miasta Janowa Lubelskiego. Obchody obejmowały otwarcie wystawy, którą to uroczyście otworzył ordynat. Otrzymał on wówczas tytuł Honorowego Obywatela Miasta Janowa Lubelskiego.
W tym samym roku ordynat stanął także na czele Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Rok później został senatorem II kadencji z województwa zamojskiego, na pierwszym posiedzeniu pełnił funkcję Marszałka Seniora. Zasiadał w klubie parlamentarnym Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego. Bez powodzenia ubiegał się o reelekcję z ramienia BBWR. W 1995 roku prezydent Lech Wałęsa uhonorował hrabiego najwyższym polskim odznaczeniem Orderem Orła Białego, a w 1996 roku Rada Miasta Zamościa nadała XVI ordynatowi tytuł Honorowego Obywatela Miasta. Jan Tomasz Zamoyski, XVI, ostatni ordynat Ordynacji Zamojskiej, zmarł 29 czerwca 2002 roku, mając 90 lat. Został pochowany w podziemiach kolegiaty zamojskiej, u boku swej ukochanej żony Róży. Wraz i z nim zamknęła się pewna epoka związana z ordynacją zamojską. Co ciekawie, pierwszym ordynatem był Jan Zamoyski, więc ostatnim był też Jan. Symboliczne zakończenie ordynackiego rodu, która trwała aż od 1589 roku.
Podsumowanie. W pierwszych latach istnienia ordynacji zamojskiej ordynaci próbowali zgarnąć miasto Biłgoraj, lecz bez skutku. Następstwem tego konfliktu były ostre walki Gorajskich z Zamoyskimi w kontekście wyznaczania granic dóbr. Konflikt ucichł na początku XVIII w. Mimo tego sporu Zamoyscy byli bardzo dobrymi gospodarzami – dbali o rozwój miast, wsi, zakładali ośrodki przemysłowe, fundowali kościoły i klasztory. Zamoyscy byli również pionierami w kwestii pańszczyzny – Andrzej Zamoyski wyłamał pewny schemat i zaburzył obraz polskiego szlachectwa w XVIII w. Mimo zawirowań między Warszawą a dworem wiedeńskim, Zamoyskim najbardziej zależało na utrzymaniu latyfundium jako jedność. Administracja ordynacka stanowi wspaniałą spuściznę w kontekście polskiej wsi oraz polskiego miasta, chociażby oparte o inwentarze, dokumenty, raporty, w przeciwieństwie do prywatnych dóbr Biłgoraja, Frampola czy Kąt, gdzie niemożliwe jest odtworzenie dawnego życia ziemiańskiego, chociażby ze względu na drastyczny brak dokumentów. Zamoyscy wspierali polską naukę, szkolnictwo w czasach zaborów, dbali o polskie interesy w dobie niepodległości.
Opracował: Michał Kańkowski, BTR, na podstawie APL, AGAD, biografii M. Kozaczki, R. Orłowskiego.
Komentarze (0)
Wysyłając komentarz akceptujesz regulamin serwisu. Zgodnie z art. 24 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o ochronie danych osobowych, podanie danych jest dobrowolne, Użytkownikowi przysługuje prawo dostępu do treści swoich danych i ich poprawiania. Jak to zrobić dowiesz się w zakładce polityka prywatności.